علل ظهور وگسترش گفتمان‌های مبارز دینی در دهه‌های 40 و50 در ایران

 

چکیده:

اين پژوهش به زمينه‌هاي ظهور و گسترش گفتمان‌هاي مبارز ديني در دهه‌هاي 40 و50 كه باعث پيروزي انقلاب اسلامي ايران و شكل‌دهي نظام جمهوري اسلامي شده است، مي‌پردازد. پرسش بنيادين اين جُستار، چگونگي ظهور و گسترش گفتمان‌های مبارز ديني و برتري آن نسبت به گفتمان‌هاي غيرديني در ايرانِ دهه‌ي چهل و پنجاه مي‌باشد. نگارنده در پاسخ به این پرسش، درصدد برآمد تا با پایبندی به الزامات روش تحلیلی– تاریخی و گفتمانی، پس از بحث نظریه گفتمان لاکلا و موفه، فرضیه مورد بحث خود مبنی بر اینکه؛ شکست گفتمان‌های چپ و لیبرال در مبارزه با رژیم پهلوی از یک سو و اسرار رژیم برنوسازی خطّی و مذهب ستیزی از سوی دیگر که موجب ظهور گفتمان‌های مبارز دینی در دهه‌های چهل و پنجاه در ایران گردید، را به‌آزمون بگذارد.

به‌عبارتی‌، در شرایط بی‌قراری جامعه و فضای نسبتاً باز سیاسی به‌ وجود آمده پس از فروپاشی گفتمان مطلقه پهلوی اول، جامعه ایران شاهد ظهور و گسترش گفتمان‌های متعدد از جمله: گفتمان‌هاي چپ، ملی‌گرای لیبرال و دینی، در دهه‌های 20 و 30 بوده است. اما از یک سو، گفتمان‌های مبارز غیردینی به‌ دلیل ضعف دال مرکزی و عدم تثبیت هارمونی، توان تبدیل به گفتمان هژمون را نداشته، و در مواجه با گفتمان پهلویسم دچار ضعف و ناکارآمدی شدند. از سوی دیگر، عدم هماهنگی دال‌های گفتمان پهلویسم با مؤلفه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی جامعه ایران، گفتمان فوق نتوانست هژمونی خود را تثبیت و تداوم بخشد. به همین دلیل گفتمان‌های مبارز دینی در دو دهه منتهی به انقلاب با استفاده از دال‌های خالی موجود در آن فضا و با مفصل‌بندی مناسب توانستند به هژمونی گفتمان برای مبارزه با سلطنت تبدیل شوند.

 

کلید واژه ها: گفتمان، لاکلا و موفه، گفتمان‌های مبارز غیر دینی، گفتمان پهلویسم، گفتمان‌های مبارز دینی.

 

 

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: کلیات

1- تعریف مسأله................................................................................................... 2

2- سوال اصلی....................................................................................................... 3

3- سوالات فرعی................................................................................................... 3

4- فرضیه اصلی .................................................................................................... 3

5- فرضیات فرعی.................................................................................................. 3

6- سوابق پژوهش ................................................................................................ 4

7- محدوده زماني ............................................................................................... 10

8- اهداف پژوهش............................................................................................... 10

9- ماهيت تحقيق.................................................................................................. 10

10- رویکردها و فنون جمع آوری اطلاعات .......................................................... 10

11- تعریف برخی از مفاهیم ................................................................................ 10

12- سازماندهی پژوهش ..................................................................................... 12

فصل دوم: چارچوب نظری و روش‌شناسی

مقدمه................................................................................................................. 15

فوکو.................................................................................................................. 18

میشل پشو.......................................................................................................... 21

تئون ای وان دایک ............................................................................................ 21

نورمن فرکلاف ................................................................................................. 23

نظریه گفتمان لاکلا و موفه ............................................................................... 25

مؤلفه‌ها و مفاهیم نظریه گفتمان لاکلا و موفه .................................................... 27

1- دال ومدلول ................................................................................................... 28

دال مرکزی........................................................................................................... 29

دال شناور............................................................................................................ 29

اختیاری بودن رابطه دال و مدلول .......................................................................... 29

عنصر، وقته، حوزه گفتمان گونگی ......................................................................... 31

2- مفصل بندی.................................................................................................... 31

هویت یابی.......................................................................................................... 32

هویت جمعی و هویت سوژه................................................................................. 33

3- بی‌قراری....................................................................................................... 33

4- ضدیت وغیریت.............................................................................................. 34

برجسته‌سازی وحاشیه‌رانی..................................................................................... 35

منطق تفاوت و منطق هم‌ارزی................................................................................ 35

رقابت ................................................................................................................ 36

5- هژمونی وتثبیت معنا ....................................................................................... 37

انسداد یا توقف ................................................................................................... 39

ساختارشکنی ..................................................................................................... 40

6- قدرت ........................................................................................................... 41

7-اسطوره، تصور اجتماعی وجه استعاری................................................................ 42

دال خالی............................................................................................................. 44

قابلیت دسترسی، قابلیت اعتبار ............................................................................ 44

8- موقعیت سوژه‌ای و سوژگی سیاسی................................................................... 45

امکانیت و تصادف................................................................................................ 46

اهمیت نظریه لاکلا و موفه..................................................................................... 47

روش‌شناسی گفتمان و اصول................................................................................. 50

جمع‌بندی .......................................................................................................... 55

فصل سوم: فضای گفتمانی دهه‌های 20 و30

مقدمه ................................................................................................................. 59

فضای سیاسی و اجتماعی دهه های 20 و30............................................................ 59

گفتمان چپ ........................................................................................................ 62

ظهور و تحول گفتمان چپ در ایران ...................................................................... 63

نحله‌های مختلف گفتمان چپ در ایران................................................................... 65

گفتمان ملی‌گرای لیبرال ....................................................................................... 71

ظهور و تحول گفتمان ملی‌گرای لیبرال در ایران....................................................... 76

عوامل شکل‌گیری گفتمان ملی‌گرای لیبرال در ایران................................................... 76

نحله‌های مختلف گفتمان ملی‌گرای لیبرال در ایران.................................................. 80

گفتمان دینی ....................................................................................................... 87

ظهور وتحول گفتمان دینی در ایران........................................................................ 87

نحله‌های مختلف گفتمان دینی در ایران ................................................................. 92

1-آیت‌الله کاشانی................................................................................................. 92

2- فداییان اسلام، منادیان اسلام سیاسی رادیکال ..................................................... 94

جمع بندی........................................................................................................... 95

فصل چهارم: ناکارآمدی گفتمان‌های مبارز غیردینی

مقدمه.................................................................................................................. 99

ناکارآمدی گفتمان چپ....................................................................................... 100

عوامل ناکارآمدی گفتمان چپ در ایران................................................................. 101

1- اشکالات و نارسایی‌های درون گفتمانی........................................................... 101

2- اشكالات و نارسايي‌هاي برون گفتمانی............................................................ 105

2-1. نوع نگاه حزب به اتحاد جماهیر شوروی...................................................... 105

2-2. امتیاز نفت شمال و مسأله حمایت از فرقه دموکرات آذربایجان و کردستان....... 106

2-3. ترور نافرجام شاه و انحلال حزب توده ...................................................... 107

2-4. مساله ملی شدن نفت و دولت ملی مصدق.................................................... 107

آشكار شدن نشانه‌هاي بي‌قراري گفتمان چپ و خروج از حزب توده...................... 108

سازمان انقلابی حزب توده ............................................................................... 110

سازمان چریک های فدایی خلق........................................................................... 111

ناکارآمدی گفتمان ملی‌گرای لیبرال ..................................................................... 112

عوامل ناکارآمدی گفتمان ملی‌گرای لیبرال............................................................. 115

1- ضعف ایدئولوژیک....................................................................................... 116

2- اشتباهات رهبری جبهه ملی............................................................................ 117

3- حل نشدن قضیه نفت ................................................................................... 118

تشکیل جبهه ملی دوم،سوم و چهارم و تحول دالهای گفتمان ملی‌گرای لیبرال ....... 120

جمع بندی......................................................................................................... 127

فصل پنجم: گفتمان پهلویسم

مقدمه............................................................................................................... 130

فروپاشی گفتمان مشروطه و تأثیر آن برظهور گفتمان پهلویسم................................ 130

گفتمان پهلویسم اول و سیر آن از عام‌گرایی استعاری تا خصلت خاص‌گرایی........... 132

دال‌های گفتمان پهلویسم..................................................................................... 133

1- ناسیونالیسم شاهنشاهي................................................................................... 134

2- غرب‌گرايي................................................................................................... 135

3- تمرکزگرایی (استبداد).................................................................................... 135

4- سکولاریسم و حاشیه‌رانی مذهب..................................................................... 136

گفتمان پهلویسم دوم و خصلت بازسازی اعتبار و هژمونی (عام‌گرایی).................... 138

بی‌قراری گفتمان ملی‌گرای لیبرال و بازگشت گفتمان پهلویسم ............................... 139

خصلت خاص‌گرایی گفتمان پهلویسم و غیریت سازی و منازعه با گفتمان دینی ...... 141

بازسازی و برجسته‌سازی دال‌های اصلی درگفتمان پهلویسم دوم............................. 144

1- ناسیونالیسم شاهنشاهی................................................................................... 144

2- شاه‌محوری (سلطنت) ................................................................................... 145

3- غیریت‌سازی با گفتمان دینی........................................................................... 148

4- غرب‌گرایی ................................................................................................. 148

جمع بندی....................................................................................................... 155

فصل ششم: ظهور و تحول گفتمان‌های مبارز دینی

مقدمه.............................................................................................................. 157

زمینه‌های ظهور گفتمان‌های‌ مبارز دینی در دهه‌های 40 و50 ................................... 157

1- ناکارآمدی گفتمان پهلویسم........................................................................... 157

2- ظهور گفتمان بومی‌گرایی و بازگشت به خويشتن............................................ 161

3- بازسازی گفتمان مذهبی ................................................................................ 164

3-1. تجدید حیات اندیشه دینی........................................................................... 164

3-2. آیت‌الله بروجردی و تحول در حوزه‌های علمیه شیعه ..................................... 168

3-3. انتشار مطبوعات وجراید دینی و شکل‌گیری سوژه‌هاي مذهبی ....................... 170

3-4. ورود علما به عرصه سیاست ...................................................................... 171

ظهور و تحول گفتمان‌های مبارز دینی در دهه‌های 40 و50.................................... 173

گفتمان‌های مبارز دینی........................................................................................ 174

1- گفتمان اسلام سیاسی لیبرال............................................................................ 174

1-1. نهضت‌ آزادي............................................................................................. 175

2.گفتمان اسلام سیاسی التقاطی............................................................................ 177

2-1. نهضت خداپرستان سوسياليست................................................................... 177

2-1-1. گفتمان دكتر علي شريعتي....................................................................... 179

2-2. سازمان مجاهدين خلق................................................................................ 181

3. گفتمان اسلام فقاهتی (سیاسی)........................................................................ 182

3-1. گفتمان امام خميني(ره) .............................................................................. 183

3-2. حزب ملل اسلامي...................................................................................... 191

3-3. هيأت‌هاي مؤتلفه اسلامي............................................................................. 192

فصل هفتم: هژمونیک شدن گفتمان اسلام سیاسی

مقدمه.............................................................................................................. 195

فرایند افول وفروپاشی گفتمان پهلویسم و ظهور گفتمان اسلام سیاسی..................... 196

عوامل هژمونیک شدن گفتمان اسلام سیاسی(فقاهتی).............................................. 200

1- آشکار شدن نشانه‌های بی‌قراری و ناکارآمدی گفتمان پهلویسم........................... 200

2- قابلیت حصول یا در دسترس بودن.................................................................. 203

3- عام‌گرایی و خصلت استعاری گفتمان.............................................................. 204

نتیجه‌گیری .................................................................................................... 210

منابع................................................................................................................ 218

 

 

فهرست اشكال

عنوان صفحه

شکل 2-1. تحلیل گفتمانی میشل فوکو........................................................................ 20

شکل 2-2.مولفه‌های گفتمان لاکلا و موفه..................................................................... 28

شکل 2-3. مدل هژمونی لاکلا و موفه.......................................................................... 39

شکل2-4. فرآیند شکل‌گیری گفتمان در نظریه لاکلا و موفه........................................... 57

شکل3-1: چگونگی مفصل‌بندی گفتمان چپ............................................................... 66

شکل3-2.چگونگی مفصل‌بندی گفتمان ملی‌گرای لیبرال................................................. 75

شکل 3-3. عوامل شکل‌گیری گفتمان ملی‌گرای لیبرال................................................... 80

شکل 5-1.چگونگی مفصل‌بندی دال‌های گفتمان پهلویسم اول.................................... 133

شکل 5-2. چگونگی مفصل‌بندی دال‌های گفتمان پهلویسم دوم.................................... 143

شکل 6-1. چگونگی مفصل‌بندی دال‌های گفتمان اسلام سیاسی لیبرال......................... 176

شكل 6-2. چگونگي مفصل‌بندي دال‌هاي گفتمان اسلامي سياسي التقاطي...................... 179

شکل 6-3. چگونگي مفصل‌بندی دال‌هاي گفتمان اسلام فقاهتی (سیاسی)...................... 188

 

فصل اول

كليات

 
1- تعريف مسأله

وقتی در شهریور 1320 اشغال ایران توسط نیروهای متفقین سقوط پادشاهی مطلقه را سبب شد، بسیاری از نیروهای سیاسی و اجتماعی آن عصر به صحنه سیاسی آمدند. تقابل آنان بر سر کسب قدرت بیش از یک‌دهه به طول انجامید و با کودتای سهمگین 28 مرداد 1332 به پایانی حزن‌انگیز ختم گردید(آبراهاميان،1377:210- 207). گفتمان‌های مختلفی در این‌ دوره تاریخی در بستر اجتماعی و سیاسی جامعه ایران شکل گرفتند و برای بقا و هژمونی به فضای منازعه آمدند. شاخص‌ترین این گفتمان‌ها، گفتمان لیبرال ملی‌گرا و گفتمان مارکسیستی (سوسیالیستی) بودند. قدرت و نفوذ این دو گفتمان به گونه‌ای بود که بسیاری از نیروهای سیاسی و اجتماعی جامعه ایران را جذب نمودند و یا به شكل‌هاي مختلف بر آنها تأثیر گذاشتند. (معدل،1382: 172) این دو گفتمان علاوه بر آن‌ که دارای ابزارهای مختلف سازمانی (نهادی) و ایدئولوژیک بودند، زمینه و بستر اجتماعی و حتی فضای مناسب بین‌المللی برای بقا و مبارزه را نیز در اختیار داشتند. گفتمان ملی‌گرايِ لیبرال، خود را وارث جنبش و نهضت‌های ملي ودموکراسی خواهانه‌يِ ایران می‌دانست و از نیمه‌يِ دوم قرن نوزدهم تا نیمه‌يِ اول قرن بیستم فعالیت گسترده‌ایی داشت. اقدامات و سیاست‌های رضاشاه فضای لازم را برای بسط چنین گفتمانی فراهم نمود.

پس از جنگ جهانی دوم، گفتمان سوسیالیستی بهعنوان گفتمان مبارزه در کشورهای استعمارزده یا نیمه‌استعماری مذهب مختار شد و به سرعت فضای مبارزه سیاسی در کشورهای آسیایی، آفریقایی، آمریکای لاتین ...(علیه رژیم های سیاسی وابسته به غرب) را تسخیر کرد. در ایرانِ دهه بیست گفتمان سوسیالیستی در بین قشرهاي مختلف جامعه جایگاه و پایگاهی برای خود پیدا کرده بود. حتی برخی از نیروهای مذهبی نیز جذب این گفتمان و وجه نهادی آن، یعنی حزب توده شدند.

این در حالی است که در دوره پهلوی اول به دلیل اصلاحات و سیاست‌های نوگرایانه در زمینه‌های اداری، نظامی، آموزشی و گرفتن امور وقفی از دست روحانیون از یک‌سو و ایجاد سیستم اداری و عرفی مشرب از سوی دیگر، تلاش شد تا جامعه ایران در مسیر توسعه به سبک غرب قرار گيرد و از نقش مذهب و نیروهای مذهبی در جامعه کاسته و بطور چشمگیری نیروهای تاثیرگذار در جامعه به‌ عقب رانده شوند (آبراهامیان، همان منبع: 169). اقدامات و سیاست‌های محمدرضا پهلوی نیز، از دهه‌يِ سی به بعد این آهنگ را تندتر کرد. گفتمان مدرنیستی شاه از اوایل دهه‌ي چهل، دال‌های گفتمان‌های رقیب را از طریق سیاست‌های موصوف به انقلاب سفید مورد هجوم قرار داد و فضای گفتمانی را به نفع خویش تغییرداد. با این حال کمتر از یک دهه‌يِ بعد از کودتا، فضای گفتمانی دچار دگرگونی غیر قابل باوری شد و گفتمان‌های جدیدی با درون‌مایه‌های دینی فضای مبارزه را به نفع خود فتح کردند، بنابراین در دهه‌های چهل و پنجاه ما شاهد ظهور گفتمان‌های مبارز دینی در ایران هستیم.

مسأله‌ي اساسی این پژوهش جستجو و تحقیق درخصوص این موضوع است که چرا و چگونه گفتمان‌های دینی از دهه‌ي چهل به بعد پا به عرصه منازعه گفتمانی نهادند؟ زمینه‌های شکل‌گیری آنها چه بود؟ تولیدکنندگان آنها چه کسانی‌اند؟ و دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟

بنابراین با توجه به توضیحات فوق سوال اصلی پژوهش حاضر، عبارت است از این‌که:

2- سوال اصلی:

علل ظهور و گسترش گفتمان‌هاي مبارز ديني دهه هاي 40 و 50 در ايران چيست؟

3- سوالات فرعی:

1- فضای گفتمانی دهه‌ي 20 و30 در ایران چگونه بود؟

2- علل شکست و نا کارآمدی گفتمان‌های مبارز غیر دینی در ایران چه بود؟

3- چرا گفتمان مدرنیزم پهلوی نتوانست در دهه‌های 40 و50 هژمونی خود را تثبیت و حفظ نماید؟

4- علل هژمون شدن گفتمان اسلام سیاسی در دو دهه ما قبل انقلاب چه بود؟

4- فرضيه اصلي:

ناتواني و شكست گفتمان‌هاي چپ و ليبرال در مبارزه با رژيم پهلوي از يك‌ سو و اصرار رژيم پهلوي بر نوسازي خطي (غربي سازي) و مذهب‌ستيزي از سوي ديگر موجب ظهور گفتمان‌هاي متعدد اسلامي مبارز در دهه‌هاي چهل و پنجاه شمسي گرديد.

5- فرضیات فرعی:

1- به‌ دلیل شرایط پس از سقوط دولت مطلقه، جامعه ایران شاهد فضایی از رقابت و منازعه بین گفتمان‌های مختلف در دهه های فوق بود.

2-گفتمان‌های مبارز غیردینی به‌ دلیل ضعف دال مرکزی و عدم هارمونی گفتمانی، توان تبدیل به گفتمان هژمون را نداشته و در مبارزه با گفتمان مدرنیزم پهلوی دچار ضعف و ناکارآمدی شدند.

3- به دلیل عدم هماهنگی مؤلفه‌های گفتمان مدرنیستی پهلوی با مؤلفه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران، گفتمان فوق نتوانست گفتمان هژمونی خود را تثبیت نماید.

4-گفتمان اسلام سیاسی در فضای رقابت گفتمانی دو دهه‌ي منتهی به انقلاب با استفاده از دال‌های خالی موجود در آن فضا و مفصل بندی مناسب توانست به هژمونی گفتمان برای مبارزه با سلطنت تبدیل شود.

6- سوابق پژوهش:

1- گفتمان هويت و انقلاب اسلامي ايران، علي اشرف نظري و بهاره سازمند، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1387.

كتاب حاضر با بهره‌گيري از روش تحليل گفتماني، ابتدا مفهوم هويت را مورد تبيين قرار داده است. در اين گفتار، مفاهيم: هويت، بحران هويت، هژموني، مركزيت‌يابي ‌گفتمان‌هاي هويتي و ابعاد فردي و جمعي هويتي مورد تأمل قرار مي‌گيرد. بخش دوم که بيشتر مد نظر ماست به گفتمان‌هاي هويتي جامعه سياسي ايران طي سالهاي (1320-1357) پرداخته‌ شده‌ است. در اين زمينه چهار گفتمان هويتي ناسيونال سکولار (گفتمان رسمي دولت پهلوي)، گفتمان سوسياليسم- ماركسيسم (گفتمان هويتي چپ)، شامل: سازمان فدايي خلق و گروه فرقان، گفتمان ملي‌گراي ليبرال و گفتمان هويتي اسلام‌گرايان مورد واكاوي قرار مي‌گيرد. بخش سوم كتاب نيز به بحث درباره چگونگي مركزيت يابي گفتمان اسلامي- شيعي در انقلاب اسلامي مي‌پردازد. اين‌كه عناصر درون گفتماني هويت اسلامي- شيعي كدامند و متأثر از چه مؤلفه‌ها و عواملي در كانون گفتمان‌هاي هويتي قرار گرفته است؟ و بالاخره در واپسين گفتار اين كتاب، فرايند هويت‌سازي در دوران پس از انقلاب اسلامي بررسي مي‌شود و در اين راستا گفتمان‌هاي هويتي ليبرال، اسلام‌گرا، سازندگي و اصلاح طلب مورد توجه قرار مي‌گيرد. سؤال اصلي اين كتاب عبارت است از اينكه: انقلاب اسلامي تا چه ميزان حاصل بحران هويت و تا چه اندازه در هويت‌سازي موفق بوده است؟

تفاوت این کتاب نسبت به پژوهش حاضر در این است که به بررسی تحلیل متنی گفتمان‌های ديني طي دهه‌هاي 1340و1350 نپرداخته و علل ظهور وگسترش آن مورد واكاوي قرار نگرفته است و بیشتر به فرایند هویت‌سازی در ایران مابین سال‌های 1320 تا 1384 پرداخته است.

2- ايران بين دو انقلاب: از مشروطه تا انقلاب اسلامي، يوراند آبراهاميان ، ترجمه: کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری، محسن شانه‌چی، تهران: نشر مركز، 1377.

كتاب حاضر به سه بخش تقسيم مي شود: در بخش اول كتاب نويسنده به زمينه‌هاي تاريخي براي درك ايران نو، بررسي قرن نوزدهم ميلادي، انقلاب مشروطه و حكومت رضاشاه پرداخته‌ است و در بخش دوم مباني اجتماعي– سياسي در دوران بين سقوط استبداد رضاشاه در شهريور1320 و ظهور استبداد محمدرضاشاه در شهريور 1332 را مورد بررسي قرار مي‌دهد. آبراهامیان در کتاب خود ضمن تشریح سیر تحولات اجتماعي– سياسي ايران بين انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامي، فرایند ظهور مخالفان شاه، همچون احزاب سياسي (1332-1356)، روحانيت مخالف (1342-1357) و سازمان‌هاي چريكي (1341-1356) را نيز تحليل مي‌كند.

در اين بخش از كتاب به‌ صورت مختصر گروه‌ها و طيف‌هاي مختلف ميان روحانيت در فرايند انقلاب اسلامي ايران معرفي شده است که به سه‌ دسته علمای غيرسياسي به زعامت آيت‌الله خويي، مرعشي نجفي و آيت الله احمد خوانساري، روحانيت مخالف ميانه‌رو به نمايندگي آيت‌الله محمدرضا گلپايگاني، آيت‌الله محمدهادي ميلاني، آيت الله كاظم شريعتمداري و روحانيون مبارز تقسيم‌ بندی شده است.

تفاوت اين كتاب با پژوهش حاضر در اين است كه نويسنده به تحولات اجتماعي– سياسي ايران بين دو انقلاب اكتفا نموده و به تحليل گفتماني علل ظهور و بروز گفتمان‌هاي دهه 40 و50 نپرداخته است.

3- مذهب، سياست در تاريخ ايران معاصر، شاهرخ اخوي، تهران: مرکز بازاندیشی اسلام و ایران‌،1381.

نويسنده در اين كتاب به معرفي گروه‌ها و طيف‌هاي مختلف سياسي در ميان روحانيون پس از سال 40 پرداخته است و طيف‌هاي مختلف موجود ميان روحانيت پس از فوت آيت‌الله بروجردي را به‌شرح ذیل معرفي مي نمايد:

1) روحانيت راديكال: به رهبري امام‌ خميني ،آيت‌الله محلاتي شيرازي و آيت‌الله صادق روحاني.

2) روحانيت اصلاح طلب اجتماعي: اين گروه كمتر به حوزه امور سياسي وارد مي‌شدند و تمركز فعاليت آنها متوجه مشكلات اجتماعي و آموزش نهاد روحانيت بوده است. اين گروه توسط آيت الله مطهري هدايت مي شد و سيد محمد بهشتي، ابراهيم آيتي، حسين مزيني و شبستري در اين دسته جاي دارند.

3) روحانيت محافظه‌كار: شامل آيت‌الله شريعت‌مداري، آيت‌الله ميلاني

4)روحانيت درباري: شامل روحانيوني كه با دربار همكاري مي كردند، مانند: ائمه جمعه تهران، علامه وحيدي، محمدتقي قمي.

تفاوت اين كتاب نسبت به پژوهش حاضر از يك سو عدم استفاده از تحليل گفتماني و از سويي ديگر نپرداختن به ساير گفتمان‌ها در ذيل گفتمان ديني همچون گفتمان التقاطي و اسلام ليبرال است.

4- جريان‌شناسی سیاسی ایران معاصر، آیت‌الله مظفری(قنبری)، پژوهشکده تحقیقات اسلامی‌، نمایندگی ولی‌فقیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، قم: زمزم هدایت، 1358.

نویسنده در این کتاب به شرح توضیحاتی در خصوص جریانات سیاسی و ارائه کارکردهای هر یک از جریان‌های فکري- سیاسی پرداخته است. وی مراد از جریان سیاسی را یک حرکت سیاسی پویا و زنده دانسته است که از يك‌طرف با برخورداری از ایدئولوژی مشخص و گرایش فکری- درونی به مدد رهبران خود، بر اقشار مختلف جامعه تاثیر می‌گذارد و از طرفي ديگر جبهه، جناح، حزب، سازمان یا نهاد و گروه ویژه خود را بنیان می‌نهد. همچنين هدف نهایی جریان‌های سیاسی را کسب قدرت و استقرار نظام سیاسی موردنظر دانسته که آن را از طریق راهبردها و راه‌کارهای مختلفی پی می‌گیرد.

نویسنده در ادامه ضمن ارائه توضیحات مختصری از تعریف مفاهیم، به گونه‌شناسی جریان های فکری–سیاسی پرداخته و هر یک از آنها را مورد واکاوی قرار می‌دهد که شامل جریان اسلامی، سلطنت طلبي، مارکسیستی، ملی‌گرای لیبرال، التقاطی و جریان روشنفکری می‌باشد.

با وجود توضیحات یاد شده، آن‌چه مسلم است فقدان معرفی شفاف از جریان‌های موجود در جامعه ایران دهه 40 و 50 و چرایی ظهور هر یک از آن‌ها در چارچوب یک گفتمان است.

5– پايان‌نامه: مطالعه توصيفي گفتمان‌هاي روحانيت در فرايند انقلاب اسلامي ايران، پژوهشگر: مهدي حيدري خراجي، پژوهشكده امام خميني و انقلاب اسلامي، زمستان 1386.

در اين پايان‌نامه، پژوهشگر در بخش اول به بحث پيرامون كليات تحقيق و مباحث‌نظري مي‌پردازد و ضمن اشاره به مطالعاتي كه در رابطه با انديشه فقهي و سياسي روحانيت صورت گرفته، به تحليل مؤلفه‌هاي گفتمان از ديدگاه نظريه‌پردازان آن همچون فوكو، ميشل پشتو، مك دانل، روبرت وسنوو تئون ون دايك پرداخته و در ادامه مؤلفه‌هاي مد نظر در اين پژوهش جهت بازشناسي گفتمان روحانيت را بيان مي‌كند. در بخش دوم، پژوهشگر به بازشناسي پسيني گفتمان روحانيت در فرايند انقلاب سلامي ايران پرداخته و گفتمان اسلام را به چهار دسته گفتمان اسلام تطبيق‌گرا، مسالمت‌گرا، اصلاح‌گرا و بالاخره گفتمان اسلام تحول‌خواه (اسلام انقلابي) تقسيم مي‌نمايد و سوالاتي كه پژوهشگر در پایان‌نامه خود مطرح مي‌كند عبارت‌اند از:1-گفتمان‌هایی كه طيّ فرايند انقلاب ايران توسط روحانيون توليد شده است در چند دسته جاي مي‌گيرد؟ 2-گفتمان‌هاي روحانيت در فرايند انقلاب از چه مؤلفه‌ها و ويژگي‌هایي برخوردار بودند؟

هر چند در این پایان‌نامه پژوهشگر ضمن توصیف گفتمان‌های شکل گرفته توسط روحانيت، به تقسيم‌بندي طيف‌هاي مختلف روحانيت در باب گفتمان اشاره نموده است‏‏ اما، ساير گفتمان‌هاي قابل بررسي در پژوهش حاضر و علل و عوامل شكل‌گيري آن را مورد تحليل قرار نداده است. همچنين در بحث چارچوب نظري نيز اشاره‌اي به نظريات گفتماني لاكلاو و موفه نشده است.

6- پايان نامه: بررسي ريشه‌هاي گفتمان علماي نوانديش در عصر انقلاب اسلامي، پژوهشگر: علي‌النقي عابدي، پژوهشكده امام خميني(ره) و انقلاب اسلامي شهريور ماه 1387.

در اين پايان نامه، پژوهشگر پس از بررسي ادبيات جريان نوانديشي ديني درايران معاصر، به چارچوب نظري تحقيق پرداخته است و پس از بيان كليات تحقيق مربوط به ادبيات نظري كلاسيك در مورد فرهنگ، به عنوان امري ملموس و عيني، تلاش نموده تا بحران اخلاقي به وجود آمده در عصر انقلاب را با بررسي سير تاريخي ورود انديشه‌هاي غربي به ايران و تقابل اين انديشه‌ها با رمزگان ديني– فرهنگي جامعه ايران نشان دهد و سپس به شرايط ظهور و بروز اين گفتمان در عصر انقلاب پرداخته‌ است. از اين‌رو، پژوهشگر با پايبندي به الزامات روش نمونه پژوهشي و نيز بهره‌گيري از تئوري‌هاي وسنو و كالينز در باب شرايط توليد ايده به سراغ شرايط اجتماعي– سياسي و اقتصادي ايران دهه‌هاي منتهي به انقلاب سال 1357 ايران رفته است. بر اساس يافته‌هاي اين پژوهش، تغيير در شرايط محيطي مانند شكل‌گيري دولت مدرن، مدرنزاسيون، ظهور طبقات جديد، تضعيف روحانيت سنتي، پيدايش موقعيت‌ها و زمينه‌هاي نهادي مانند دانشگاه‌ها و مراكز فرهنگي و ... و نيز وجود گروه‌هاي مختلف فكري و به عبارتي پلورالیسم گفتماني در توليد، انتخاب و نهادينه شدن گفتمان علماي نوانديش نقش موثري داشته‌اند.

هدف اصلي در اين پايان‌نامه بررسي گفتمان‌هاي علماي نوانديش در اوايل دهه‌هاي 40 تا اواخر دهه‌ي 50 بوده است كه سوالات اصلي آن عبارتند از: كدام شرايط تاريخي (سياسي، اجتماعي و اقتصادي) زمينه‌ساز شكل‌گيري گفتمان اسلام علماي نوانديش در ايران عصر انقلاب بوده است؟ چه‌ عواملي، منابع و فضاي اجتماعي لازم را براي رشد گفتمان اسلام علماي نوانديش در ايران عصر انقلاب اسلامي فراهم آورده است؟

اگر چه نويسنده در پژوهش حاضر به گروه‌هاي فكري مختلف از جمله گفتمان ماركسيستي، گفتمان ملي‌گرا، سازمان‌هاي چريكي خلق، گفتمان روشنفكران مذهبي غير روحاني (گفتمان هاي رقيب) و توليد گفتمان علماي نوانديش پرداخته ولي تنها انديشه‌هاي نظريه‌پردان و متفكران آن را در قالب گفتمان مورد بررسی قرار داده و به علل ظهور وگسترش اين گفتمان‌ها اشاره‌ایی نكرده است. محقق تلاش نموده است بر خلاف پژوهش حاضر گفتمان مذكور را در چارچوب نظریه لاكلا و موفه مورد تبيين قرار دهد.

7- پايان‌نامه: سير انديشه روشنفكري در ايران (1320-1357)، مريم شيپيري، دانشگاه تهران؛ ایران، مهرماه 1381.

هدف از نوشتن پايان نامه مذكور، بررسي علل شكست و به حاشيه رانده شدن روشنفكران ايران در دوران حكومت محمدرضا پهلوي است كه بر سير سه انديشه رايج اين دوره يعني انديشه چپ، انديشه ملي و انديشه اسلامي متمركز شده است.

پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به سوالات ذیل می باشد:

1- علل سرخوردگی و ناکارآمدی روشنفکران چیست ؟

2- عدم انسجام درونی، وحدت فکری و ناهماهنگی روشنفکران در ناکارآمدی آنان چه تاثیری داشته است؟

3- آیا علل حاشیه‌نشینی روشنفکران، سیاسی بودن آنهاست؟

4- گرایش روشنفکران به اندیشه چپ در این ناکامی چه تاثیری داشته است؟

پژوهشگر ضمن بررسی سیر اندیشه‌های روشنفکری غرب و تاثیر آن بر روی روشنفکری ایرانی، سیر اندیشه‌ی روشنفکری طی سال‌های 1320-1332،1332-1342- 1342-1357 را مورد ارزشیابی قرار می‌دهد و نقش روشنفکران مذهبی را در انقلاب اسلامی بررسی می‌کند از این رو به کارکرد روشنفکران ملی– مذهبی و نقش و نفوذی که در بین جوانان در جریان روشنفکری داشته‌اند پرداخته شده است.

8- class,politics and Ideoligy in Iranian revolution Intvoduetoin theories of Revoluthion, Mansoor moade,(1993). (new yoyk:clumbia univer sity press.

معدل در کتاب خود تحت عنوان «طبقه، سیاست، ایدئولوژی در انقلاب اسلامی» روایت ویژه‌یی از انقلاب ارائه می‌دهد. که در آن بر عنصر ایدئولوژی به عنوان محور تشکیل دهنده انقلاب تاکید شده است. وی با رویکردی جامعه شناختی و با اتکا به تبیین‌های ساختاری- علی به مساله علل، عوامل و چگونگی ایجاد بحران انقلاب در ایران می‌پردازد. نویسنده با طرح این سؤال که اگر ایران پیش از انقلاب اسلامی اصولا درگیر بحران اقتصادی یا سیاسی عمده‌ای نبوده است، چرا و چگونه انقلاب ایران رخ داده است؟ لذا با طرح این سؤال فرضیه خود را مطرح می‌نماید و با اشاره به این مطلب که گرچه مشکلات اقتصادی و نارضایتی‌های اجتماعی در جامعه ایران بیش از انقلاب وجود داشت ولی هیچ کدام از آنها پیدایش بحران انقلاب اواخر دهه‌ي 1350 را توجیه نمی کند بلکه بحران انقلابی هنگامی رخ داد که در اواخر دهه‌ي 1350 گروه‌های ناراضی در قالب گفتمان انقلابی شیعی تبدیل به گفتمان مسلّط شدند.

آنچه که بیشتر مد نظر ماست و معدل نیز در بخش اول کتاب خود به آن اشاره می‌کند: ارائه نظریه‌های مختلف در باب انقلاب، به بررسی علل شکست گفتمان‌های مخالف سلطنت (مارکسیسم و لیبرالیسم ملی‌گرا) و ظهور گفتمان جدیدی به نام گفتمان انقلاب شیعی می‌پردازد. نویسنده معتقد است که کودتای 1952به عمر گفتمان ملی گرا- لیبرال پایان داد و با توجه به ضعف گفتمان مارکسیستی، یک دوره خلا گفتمانی (مخالف) در ایران آغاز شد، زیرا گفتمانِ مخالف در آن دوره بر مفاهیمی چون ملی‌گرایی، سکولاریزم و اتخاذ شیوه‌های غربی زندگی تاکید می‌کرد که این مفاهیم به‌نحوی در ایدئولوژی دوات شاه تبلیغ می‌شدند. که این خلأ ، با اعمال سیاست‌های شاه باعث گردید تا ایدئولوژی جدیدی به نام گفتمان انقلابی شیعی به عنوان گفتمان مسلط سر برآورد.

تفاوت این کتاب نسبت به پژوهش حاضر این است که نویسنده با رویکردی جامعه شناختی و با روشی ساختاری به‌ تبیین علل وقوع انقلاب می‌پردازد. اما پژوهش حاضر می‌کوشد با رویکردی تبینی، با روش تحلیل گفتمانی علل ظهور و گسترش گفتمان‌های دینی دهه‌ي 40 و50 را مورد واکاوی قرار دهد.

9-Revoluthom in Iran: the Roots g Turmo, Mehran kamrava, london and Neyrk:Routlege,1998.

كامروا در کتاب خود تحت عنوان «انقلاب ایران ریشه‌های آشوب» از سویی با نگرش سیاسی، تحولات مربوط به دولت پهلوی به‌ویژه طی دهه‌ي 1970را كه در اثر فشار مورد بحث قرار می‌دهد. تحولاتی و از سوی دیگر وی با نگرش جامعه شناختی، تحولات اجتماعی جامعه‌ي ایران قبل از انقلاب و بالاخص شکل‌گیری گروه‌های مخالف، طبقات اجتماعی حامی آن ها را ... مورد بررسی قرارمی‌دهد. وي در بحث چارچوب نظري از يك چارچوب تلفيقي بهره مي‌جويد. در نظر او، ارزيابي علل انقلابي نيازمند يك رهيافت بين رشته‌اي است و به لحاظ روش‌شناسي با اتكا به تبيين هاي ساختاري علي به‌علل وقوع انقلاب مي‌پردازد.

نويسنده ضمن پرداختن ريشه‌هاي تاريخي انقلاب، در فصول اول تا چهارم به شكل‌گيري دولت پهلوي، اصلاحات محمد رضاشاه ، شكل‌گيري حزب رستاخيز، كابينه‌هاي مختلف، مخالفان رژيم و ... مي‌پردازد و سرانجام به اين نتيجه مي‌رسد كه وقوع انقلاب اسلامي ايران به‌ دليل تحولات دروني ناشي از نوسازي و اصلاحات شاه و نيز فشارهاي بين‌المللي اجتناب ناپذير بود.

7- محدوده زماني و مكاني پژوهش:

این پژوهش در نظر دارد تا علل بروز و ظهور گفتمان‌های مبارزدینی دهه‌های 40 و 50 در ایران را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

8- اهداف پژوهش:

هدف بنیادین در این پژوهش شناخت ریشه‌ها و پیدایش علل ظهور و گسترش گفتمان‌های مبارز دینی دهه‌ي 40 و50 وشناخت هر یک از گفتمان‌ها در دهه‌های یاد شده می باشد. آسیب شناسی ساختار سیاسی و اجتماعی وضع موجود و ناکارآمدی گفتمان‌های دیگر، موجب ظهور و گسترش گفتمان‌های دینی و رفتارهای متناسب با آن گردید. همچنین با تحلیل علمی کنش‌های سیاسی نهادهای مذهبی و حتی کارکردهای سیاسی و حکومتی در سطح کلان بیان می‌شود و نیز چگونگی استقرار نظام خاص ترکیبی با رویکرد دینی از نوع جمهوری اسلامی کاملا متأثر از تحول گفتمانی و در چارچوب عناصر و ساز وکارهای گفتمان دینی بررسی می‌گردد.

9- ماهیت تحقیق:

از نظر ماهیت این تحقیق از نوع بنیادی و توسعه‌ای است.

10- فنون و رويكردهاي جمع‌آوري اطلاعات:

روش پژوهش حاضر تحليل گفتمانی وتاريخي- تلفيقي است و در تدوين اين اثر از منابع كتابخانه‌اي و اسناد استفاده خواهد شد، به علاوه اينكه ، در كنار اين منابع از منابع مجازي معتبر نيز در صورت نیاز بهره‌گیری خواهد شد.

11- تعریف برخی از مفاهیم:

گفتمان[1]:

به طور خلاصه بايد گفت «گفتمان نظام معنايي بزرگتر از زبان است». گفتمان مشتمل بر عناصر زبانشناختي و فرا زبان‌شناختي است. عناصر غير زبانشناختي عبارتند از حرکات، پديده ها، ساختارها و ... معنادار. در تلقي گفتماني از روابط اجتماعي هر چيزي واجد معنا و داراي قابليت تفسير شدن مي‌باشد. گفتمان نوعی ارتباط یا مفاهمه زبانی است که شکل آن توسط اهداف اجتماعی آن تعیین می‌شود.

تحلیل گفتمانی[2] :

تحلیل گفتمانی در زبان فارسی به سخن‌کاوی، تحلیل کلام و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است. تعاریف بسیاری از تحلیل گفتمان شده است، اما در مجموع می توان آن را چنین تعریف کرد:

«تحلیل گفتمان چگونگی تبلور و شکل گیری معنا و پیام واحدهای زبانی را در ارتباط با عوامل درون زبانی(زمینه متن، واحدهای زبانی، محیط بلافصل زبانی مربوطه و نیز کل نظام زبانی) و عوامل برون زبانی (زمینه های اجتماعی، فرهنگی و موقعیتی) بررسی می کند». (لطفي پور ساعدي،1372: 10).

هژموني:

در معناي لغوي، به معناي رهبري، اقتدار يا نفوذ است.

نوسازي:

نوسازی یک فرایند مرحله به مرحله، تغییری تدریجی و تکاملی است که از مرحله ابتدایی، ساده و سنتی آغاز و به‌ مرحله پیچیده، مدرن با ساختاری متمایز و افتراق یافته به پایان می‌رسد. از منظر جامعه‌شناختی، نوسازی معمولاً به ابعادی چون تفکیک و تمایز اجتماعی نقش‌ها و دگرگونی در کنش‌ها و غالب شدن کنش‌های عقلانی و منطقی در بین افراد جامعه توجه دارد.

نوسازي و توسعه خطي:

اين نظريه در دهه‌ي 1950به عنوان مدل و الگوي غالب در باب توسعه كشورها، به‌ ويژه جهان سوم مطرح شد، كه عبارتند از فرايندي يگانه، مترقي، تك خطي، يك سويه، مرحله‌بندي شده و برگشت‌ناپذير كه به سوي الگوي مطلوب (ايلات متحده آمريكا) در حركت است.

مدرنیزاسيون:

مدرنزاسیون یک فرایند اجتماعی است که بر عواملی همچون دنیوی شدن، فرد گرایی، دستاوردهای اکتسابی به جای مزایای انتسابی، آینده نگری و تفکیک ساختاری متمرکز است.

 

 

گفتمان دینی:

هر گفتمان بر آمده از شخصیت یا گروهی است که نه تنها گرایش به اسلام دارد، بلکه خاستگاه و جوهره و جهان بینی‌اش اسلامی است كه می‌خواهد این جهان بینی را در مسائل مختلف مطرح و در زندگی عمومی و زندگی روزانه اجرایی کند. گفتمان دینی عموماً نگاهی معرفتی، متغیر و نسبی به علم دارد و حقیقت را حقیقتی محدود و قابل بازنگری و تفسیر، با توجه به تغییر زمان و مکان می‌داند.

التقاطي:

به فرد يا گروهي گفته مي‌شود كه از نظر مكتب يا ايدئولوژي به تركيب يا تلفيقي از مكاتب و انديشه‌هاي مختلف معتقد است. يعني از هر مكتبي بخشي را كه مورد پسند اوست، گرفته و با مكتب ديگري مخلوط كرده و يك مجموعه نامتجانس به‌وجود مي‌آورد.

گفتمان اسلام التقاطي:

التقاطیون بیشتر در پی آن بودند که مارکسیسم یا ملی‌گرایی را با اسلام بیامیزند. اما امروزه صاحبان جریان التقاطی عمدتاً می‌کوشند از عناصر لیبرالیزم برای التقاط با اسلام بهره برند و از اصلاح دین، قرائت‌های مختلف، سکولاریزم و پلورالیزم دینی سخن می‌گویند.

اسلام ليبرالي:

کوشش نهضت آزادی و ملی – مذهبی‌ها برای تلفیق اسلام با علم جدید و پای فشاری بر مفاهیم آزادی و دموکراسی.

اسلام سیاسی:

قرائتی است که معتقد است اسلام پاسخگوی همه مسائل اجتماعی، سیاسی جامعه است.

12- سازماندهي پژوهش:

پژوهش حاضر در هفت فصل تنظیم گردیده است. فصل اول به کلیات اختصاص دارد که طرح کلی پایان‌نامه را تشکیل می‌دهد. به ویژه آنکه مشخص می‌سازد که پژوهشگر به دنبال چیست؟ بنابراین در این فصل، طرح مسأله، سؤال اصلی پژوهش، سؤالات فرعی، پیشینه و ادبیات موضوع، محدوده زمانی و مکانی پژوهش، فرضیه اصلی، فرضیات فرعی، اهداف پژوهش، روش و ماهیت تحقیق، چارچوب نظری، متون و جمع آوری اطلاعات، رهیافت و تعریف برخی از مفاهیم به اختصار توضیح داده شده است.

فصل دوم شامل مبانی نظری و روش‌شناسی است که ضمن تعریف اجمالی در باب نظریه گفتمان و شناسایی برخی از صاحب نظران آن بویژه فوکو، پشتو، فرکلاف، در چارچوب نظری و روش انتخابی برای تحلیل و بررسی موضوع ،نظریه گفتمانی لاکلا و موفه در قالب یک دسته بندی منسجم و کاربردی نسبت به آثار موجود در این زمینه مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد.

فصل سوم به فضای گفتمانی دهه‌های 20 و30 اشاره دارد که پس از سقوط حکومت رضاشاه، جامعه‌ي ایران شاهد ظهور و رقابت و منازعه بین گفتمان‌های مختلف در دهه‌های فوق بوده است که با رویکردی گفتمانی و در چارچوب نظریه لاکلا و موفه مورد واکاوی قرار می‌گیرد.

فصل چهارم به شکست و ناکارآمدی گفتمان‌های مبارز غیردینی اشاره دارد، که به بررسی تحولات تاریخی این دوره و علل شکست و ناکارآمدی گفتمان‌های مبارز غیر دینی از جمله مارکسیسم و ملی‌گرا مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در فصل پنجم توضیحاتی در رابطه با گفتمان مدرنیستی پهلوی دوم داده خواهد شد. در این فصل به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال هستیم که چرا گفتمان مدرنیزم پهلوی نتوانست در دهه‌های 40 و 50 هژمونی خود را تثبیت نماید.

فصل ششم که مبحث اصلی ما را تشکیل می دهد، کنکاش و جستجو در پاسخ به علل ظهور و گسترش گفتمان‌های دینی دهه های 40 و50 در ایران می باشد.

فصل هفتم چگونگی هژمون شدن گفتمان اسلام سیاسی به عنوان گفتمان مسلط مورد واکاوی قرار می‌گیرد .

و در نهایت نتیجه گیری، پیوست ها و کتابنامه پژوهش بیان خواهد شد.

 

[1] .Discours

[2]. Discourse Analysis